تدابیر تندرستی در میان‌سالان و سالخوردگان

سالخوردگان سالم بهترین مدیران، راهنمایان و مشاوران و از بهترین متفکرّان دنیا هستند. دنیا با تفکر سالمندان و حرکت جوانان اداره می‌شود، لذا لازم است شأن و قدر آنان باز شناخته شود.
بر اساس مكتوبات موجود در متون طب سنتی ایران، سال‌های زندگی یک انسان به چهار دورة رشد (حداثت و نموّ)، جوانی (شباب)، میانسالی (کُهولت) و پیری (شَیخوخت) تقسیم می‌شود. مرحوم ناظم‌الاطباء سن كهولت یا میانسالی را از سی و چهار سالگی تا پنجاه و یک سالگی و سن شیخوخت را از حدود پنجاه سالگی تا آخر عمر دانسته و مرحوم اعتمادالاطباء سن كهولت را به چهل تا شصت سالگی و سن شیخوخت را به شصت سالگی تا پایان عمر اطلاق کرده است. البته ابن‌سینا نیز ابتدای سن سالخوردگی را پایان شصت سالگی می‌داند که منطبق با تعریف سازمان جهانی بهداشت است.

تدابیر تندرستی در میان‌سالان یا كُهول
1. مزاج سن افراد میانسال سرد و خشک است و تدابیر و غذاهای آنها باید تا جای ممکن گرم و تر باشد (البته در نظر گرفتن برآیند مزاج مولودی، شغل، محل سکونت، عادت‌ها و... نیز لازم است).
2. این افراد باید از فصد و حجامت و زالو دوری کنند زیرا در این سن، تولید خون به سبب ضعف حرارت غریزی شروع به كاهش می‌نماید.
3. بهترین تنقیه‌ها برای میانسالان اسهال است اما در حد اعتدال.
4. خواب آنها باید بیشتر از جوانان باشد.
5. نیاز ایشان به غذا و استحمام از جوانان بیشتر است.
6. اختلال در دفع روده‌ای و کلیوی در میانسالی زیان‌آور است، بنابراین پیشگیری از یبوست و کمک به دفع ادرار حتی با استفاده از مدرّات لازم است.
7. برای ایشان مالش و دلک (ماساژ) معتدل با روغن‌های مناسب مفید است.
8. استعمال عطرها بویژه‌ عطرهای گرم معتدل برای ایشان توصیه می‌شود.
9. روزانه بخشی از اوقات ایشان باید به فعالیت و پیاده‌روی بگذرد.
10. بایستی مقاربت جنسی را كاهش دهند.

تدبیر پیران یا مشایخ
در این سن پوست خشك و چین‌چین شده، طول قامت و وزن بدن رو به كاهش گذاشته، دندان‌ها ریخته یا از كار افتاده، اعمال هضمی کُند شده، قلب ضعیف گشته، شریان‌ها دچار تغییرات آهكی شده و فضای تنفس تنگ می‌گردد. مزاج افراد پیر مختلف است به‌طوری‌که اعضای اصلی ایشان سرد و خشک است ولی رطوبات بلغمی در داخل اعضای آنها انباشته می‌شود. پس لازم است به علایم بیمار توجه شود.
1. در صورتی كه علایم آنها بر سردی و خشکی دلالت کند، باید غذا و بقیه تدابیر آنها گرم و تر باشد و اگر سرد و تر بود، باید تدابیر گرم و خشک به‌کار رود.
2. بهتر است بدن آنها را هر روز با روغن بنفشه، بادام، بابونه، سوسن و یاسمین چرب کنند.
3. باید در بستر نرم استراحت نمایند و فعالیت سخت را كاهش داده و در زندگی خوشدل و شادكام باشند.
4. از هرچه مزاج سردی و پیری دارد، چون اندوه و ترس و بوهای سرد مثل كافور و نیلوفر و از ترشی‌ها بویژه سركه و نیز شورها اجتناب نمایند.
5. از هوای بد و بوی ناخوش و دود و غبار دوری نموده و از انزوا و توقف در گوشه‌ای كه هوایش محبوس باشد، تا جای ممکن دوری نمایند.
6. از گرسنه خوابیدن پرهیز کنند، زیرا گرسنه به خواب رفتن سبب از بین رفتن قوت و انرژی و همچنین ایجاد رطوبت در معده و اندام‌های داخلی ایشان می‌شود.
7. کاهش حجم غذا و افزایش دفعات غذا به ایشان توصیه می‌گردد. البته غذای ایشان باید در عین کم‌حجم بودن، از نظر کیفیت بالا باشد. غذاهایی مانند آبگوشت، شوربا، حلیم گندم، شیر و عسل، زردة تخم‌مرغ نیم‌برشت (عسلی) و آب‌گوشت و گوشت جوجه‌خروس، به همراه اندكی دارچین و یا زنجبیل و نان خوب پخته‌شده با کمی نمک برای سالخوردگان مفید است.
8. لازم است افراد سالخورده از مصرف غذاهای مولّد بلغم مانند ماهی و خیار و هندوانه و كدو و غذاهای مولّد سودا مانند بادمجان و گوشت گاو و گوساله و عدس و کلم و غذاهای کنسروی و کمپوتی بكاهند و نیز از خوردنی‌ها و ادویة خیلی گرم و خشک اجتناب نمایند تا موجب ایجاد یبوست در ایشان نگردد. در این سنین، افراد باید غذاهای غلیظ و سودازا را تنها در صورت وجود رطوبت در معده و به قصد درمان مصرف نمایند.
9. کمی پس از صرف غذا مناسب است كه در هوای آزاد پیاده‌روی سبکی نمایند.
10. به دلیل اینكه هضم و تحلیل ایشان در روز كمتر و در شب قوی‌تر است در روز، غذای كم و معتدل و در شب كمی بیشتر بخورند (مانند پلوی كم‌روغن یا قرمه یا چلو و یا كباب گوشت‌های لطیف).
11. یبوست یکی از مشکلات شایع این سنین است و لازم است با غذاهایی مانند خورش مرغ با چغندر و سوپ جو درمان شود و اگر با این تدابیر برطرف نشد بعد از هضم غذا، اگر مزاج شخص یا فصل گرم باشد، از انجیر تر با آلو و اگر مزاج شخص یا فصل سرد باشد، از انجیر خشک جوشانده در ماءالعسل و مسهل‌های خفیف مثل شیرخشت استفاده شود.
12. از سبزی‌ها، كاهو، برگ چغندر، كرفس و تره میل کنند و از میوه‌ها، انجیر تازه و خشك و انگور و مویز با مغز گردو و بادام برای افراد پیر مناسب است. برای كسانی كه به مصرف سیر عادت دارند، خوردن سیر در سن پیری بسیار مفید است.
13. در صورت لزوم، حقنه با روغن برای آنها مفید بوده و احشای ایشان را نرم می‌كند و بهترین روغن برای ایشان روغن زیتون صاف‌شده است. باید كه از حقنه‌های حارّه اجتناب كنند تا روده‌های ایشان را خشك نگرداند.
14. آشامیدن شیر مفید است به شرط آنکه بعد از آشامیدن شیر در ناحیه كبد و شكم احساس تمدّد و نفخ نکنند. موافق‌ترین شیرها نیز، شیر بز است.
شیر پخته برای ایشان بهتر از شیر خام است و بهترین شیوة پختن آن، این است كه سه قسمت شیر را با یک قسمت آب مخلوط كرده، با آتش ملایم بجوشانند تا یك‌چهارم آن بخار شود، سپس با مقداری نبات و یا عسل شیرین کنند و آرام بنوشند و بهتر است در حین پختن شیر، مقداری زنجبیل برای کم کردن نفخ در آن بیندازند. همچنین می‌توانند شیربرنج همراه با عسل یا شكر میل نمایند.
15. از نوشیدنی‌ها، شربت عسل با پیران سازگارتر است و مانع از ایجاد بندآمدگی‌ها در بدن (سدّه) و درد مفاصل می‌گردد.
16. افراد سالخورده باید تا جای ممکن از خونگیری پرهیز کنند مگر در ضرورت شدید و به تجویز پزشك حاذق و به مقدار کم زیرا از سن شصت سالگی به بعد، تولید خون، به سبب ضعف حرارت غریزی كم می‌شود و دیگر اینكه در این سنین خونگیری از دست و پای ایشان ممكن است موجب بروز ضعف در ایشان گردد.
17. مالش و دلک معتدل برای پیران مناسب است و سبب تقویت آنها می‌شود. ورزش و دلك در مشایخ موجب گشوده شدن سدّه‌ها یا گرفتگی‌های بدن ایشان می‌شود که البته باید در حدّ اعتدال باشد تا موجب تحلیل و گرم شدن شدید و ایجاد ضرر نگردد و بهترین ماساژ برای ایشان آن است كه با پارچة خشن و یا دست‌های زبر انجام شود.
18. استحمام معتدل برای این گروه مناسب است و بهتر است كه چندی پس از گرمابه طعام مصرف شود.
19. سرما خوردن برای مشایخ بسیار خطر دارد، پس همیشه باید وضو و غسل ایشان با آب نیم‌گرم و لباسشان به نسبت جوانان گرم‌تر باشد.

نحوه انتخاب حركات ورزشی در افراد سالمند از نظر شیخ‌الرئیس پورسینا
در ورزش پیران باید اختلاف حالات جسمی و بیماری‌هایی را كه عادتاً به سراغ آنها می‌آیند و عادت آنها را در ورزش كردن در نظر گرفت.
اگر جسم ایشان در منتهای اعتدال باشد، ورزش‌های معتدل برای آنها مفید است.
ولی اگر یكی از اندام‌های آنها در بهترین وضع اعتدال نیست باید در هنگام ورزش مراعات آن اندام بشود:
* در صورتی كه شخص مُسن دچار سرگیجه یا صرع است یا مواد و بخارها به سوی گردن وی ریزش می‌كنند، نباید هنگام ورزش سر خویش را خم نماید. به چنین افرادی پیاده‌روی، دویدن و سواركاری كه مربوط به نیمه پایینی بدن است توصیه می‌گردد.
* اگر در پاها آسیبی داشته باشند، ورزش ایشان باید از نوع ورزش‌های مربوط به بخش‌های بالاتنه از قبیل وزنه‌برداری، پرتاب سنگ و بلند كردن آن باشد.
* اگر بخش میانی بدن شخص (مثل كبد، طحال یا معده و روده‌ها) دارای آسیبی باشد، ورزش بخش فوقانی و تحتانی بدن وی سودمند است به شرطی كه مانعی در كار نباشد.
* از پای‌افتادگان خانه‌نشین باید اندام‌های ناتوان را به تدریج با ورزشی كه مناسب و سزاوار آنها است آشنا كنند.


منابع:
1. الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، سیداسماعیل جرجانی، تصحیح و تحقیق دكتر حسن تاجبخش، تهران، انتشارات دانشگاه تهران با همكاری فرهنگستان علوم، چاپ اول، بهار 1384
2. برهان رسا، بازنویسی كتاب مقامع الرشیق لمنكری طب‌العتیق، اثر اعتمادالاطباء دكتر حاج میرزا حسین همدانی، تصحیح و تحقیق: دكتر حسین رضایی‌زاده و دكتر طیبه طاهری‌پناه، تهران، نشر شهر، چاپ اول، 1386
3. حفظ صحّت، دكتر میرزاعلی‌خان ناصرالحكما، به تصحیح دكتر ناصر رضایی‌پور و دكتر محسن عابدی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران، تهران، انتشارات المعی، چاپ اول، تابستان 1388
4. خلاصه الحكمه، محمدحسین عقیلی خراسانی، تصحیح اسماعیل ناظم، مؤسسه احیاء طب طبیعی و مؤسسه مطالعات تاریخ پزشكی، طب اسلامی و مكمل، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1386
5. فرهنگ نفیسی، دكتر علی‌اكبر نفیسی (ناظم‌الاطباء)، كتابفروشی خیام، 2535
6. قانون در طب، شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، ترجمه عبدالرحمن شرفكندی (هژار)، چاپ دوم، انتشارات سروش 1363
7. مروری بر کلیات طب سنتی ایران- ویرایش دوم، دکتر محسن ناصری، دکتر حسین رضایی‌زاده، دکتر رسول چوپانی و دکتر مجید انوشیروانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران، نشر شهر، تهران، 1388
8. حفظ‌الصحه ناصری، محمدکاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران، انتشارات المعی، 1387
9. http://www.tim.ir
10. http://www.akairan.com



پی‌نوشت‌ها:
1. آش یا سوپی كه از گوشت‌های لطیف و زودهضم چون گوشت جوجه‌مرغ و بزغاله و برّه و مانند اینها و سبزی‌ها و حبوباتی چون اسفناج و كدو و ماش و جو پوست‌کنده و مانند اینها و ادویة گرم مناسب ترتیب دهند. (مخزن‌الادویه، عقیلی خراسانی)
2 و3. معنای «بلغم» و «سودا» در سلسله‌مطالب «آموزش مبانی طب سنتی ایران» در شماره‌های پیشین گفته شد.
4. نوعی خورش که مرکب است از گوشت خردکرده و سبزی و لوبیا و غیره. (واژه‌نامه دهخدا)
5. ساده‌ترین دستور تهیة ماءالعسل: عسل و آب را به نسبت 1 به 6 مخلوط کرده و روی حرارت ملایم بجوشانید و کف آن را مرتب بگیرید تا آب آن نصف شود. (تغذیه در طب اسلامی، ایرانی، دکتر کردافشاری و همکاران)
6. وارد کردن مایعی درمانی به روده‌ها از راه مقعد، اماله، امروزه: تنقیه

نظرات شما عزیزان: