بهداشت قاعدگی و دانش مردمی

دانش پزشکی حاصل قرنها تلاش بشر در زمینۀ مقابله با بیماریها و همچنین حفظ و نگهداری از گوهر سلامتی انسانها است. پژوهشگران این رشته هنگام مواجهه با پرسشهای متعدد در گسترۀ دانش فوق، ابتدا با طرح برخی نظریات در مقام پاسخگویی به مشکل برآمده و سپس با انجام آزمایشهای متعدد نظریۀ خود را به اثبات میرسانند.
مسیری که امروزه نیز با وجود پیشرفتهای فراوان بشر در سطوح سلولی و مولکولی، پژوهشگران در راه رسیدن به پاسخ صحیح مجبور به طی کردن آن بوده و اصولأ نظریات و آزمونها در این راستا مکمل یکدیگرند.
با این وجود در بعضی موارد به فرضیاتی برمیخوریم که بشرِ امروز به هر دلیل قادر به آزمودن آن در حیطۀ علوم تجربی نیست و همچنین روشهای متداولی که شاید علت روشنی برای بیان آن موجود نمی باشد که این دستۀ آخر اصطلاحاً در شاخۀ طب افواهی طبقه بندی میشود، دانشی که شامل مجموعه آداب و رسوم بهداشتی و درمانی مردم عامی کوچه و بازار بوده و بدون توجه به تئوریهای نحوه عملکرد آن، صرفاً بنا به تجارب شخصی یا علوم نقلی از نسلی به نسل دیگر منتقل میگردد که علیرغم عدم توجیه علمی برخی موارد این شاخه از طب، در جوامع مختلف روشهای درمانی طب افواهی بسان اسنادی نانوشته در بین مردمان جاری و معتبر میباشد. تحقیق دربارۀ علل و فرضیات علمی این روشها توجه پژوهشگران زیادی را به خود جلب نموده است. جالب توجه آن که امروزه بخش عمدهای از بودجه های پژوهشی شرکتها و مراکز علمی جهان صرف پژوهش و بررسی چنین روشهایی میگردد، زیرا با یافتن اصول علمی روشهای فوق و مدون کردن آنها سودهای کلانی نصیب چنین مؤسساتی شده است.
از طرف دیگر تمدن ایرانی با قدمتی چند هزار ساله، از پایه گذاران دانش پزشکی و طب در دنیا است و تربیت و معرفی بزرگانی چون ابن سینا، رازی و جرجانی به ساحت مقدس علم پزشکی مثالهایی از این ادعاست. با این وجود جدا از نظریات مکتوب موجود در کتب و مقالات بزرگان ما، بسیاری دستورات طبی در جامعه ایرانی متداول بوده که یا در منابع علمی ما اشارهای به آنها نشده و یا اشارهای گذرا و مختصر به آنها شده است. مواردی نظیر آداب خاص تغذیه، کار، خواب، استحمام و بسیاری عادات رایج فرهنگ ایرانی که به نظر میرسد در صورت پژوهش و بررسی در این آداب و عادات، میتوان به افقهای جدیدی در دانش پزشکی دست یافت، افقهایی که علاوه برغنی تر کردن دانش پزشکی، نام و تمدن فرهنگ بزرگ ایران و ایرانی را هر چه بیشتر به مردم جهان خواهند شناساند. 
از جمله چنین عاداتی، عقاید خاص بانوان ایرانی به پرهیز از انجام برخی امور در دوره قاعدگی میباشد. مواردی نظیر ترک مصرف سردیها در این دوره، استراحت کافی و همچنین پرهیز از آب، بخشی از قوانین طب افواهی در جامعۀ ما است که در متون طبی ایران هیچ اشاره مستقیمی به آنها نشده است و در این پژوهش سعی شده است با بررسی دقیقتر دوران قاعدگی و مشکلات ناشی از آن در بین خانمها، عقاید فوق مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
یکی از ویژگیهای مشخص زنان بالغ، تغییرات دورهای در دستگاه تولید مثل است که به آن دوره قاعدگی گفته می شود.
دوره قاعدگی با همکاری و تأثیر متقابل و تنگاتنگ، در محور هیپوتالاموس (هیپوفیز) - تخمدان - آندومتر پدید میآید و هرگونه اختلال در طی مسیرهای هیپوتالاموس، هیپوفیز یا تخمدانها باعث اختلال در آن میشود. به بیانی دیگر، یک قاعدگی طبیعی نیازمند سلامت و هماهنگی بین تخمدانها، هیپوفیز، هیپوتالاموس، سیستم اعصاب مرکزی، رحم و مجاری تناسلی است. استرسهای شدید روحی، فعالیت فیزیکی شدید، بسیاری بیماریهای سیستمیک مانند نارسایی کلیه، اختلالات کبدی و اختلالات تیرویید، اختلال در غدۀ فوق کلیه، دیابت و... با تأثیر بر کل یا قسمتی از محور ذکر شده، باعث بروز اختلالات قاعدگی میشود. از طرفی قاعدگی هم میتواند روی کل سیستم بدن اثرگذار باشد و خود باعث تغییراتی در بدن شود. پس در مجموع میتوان نتیجه گیری کرد که وجود یک دوره طبیعی به همراه قاعدگی طبیعی نشان از سلامت روحی و جسمی زن در سنین باروری دارد.
در طب سنتی نیز از نشانههای صحت زنان، قاعدگی منظم میباشد. قاعدگی طبیعی یا «طمث معتدل» آثار مفید فراوانی را برای زن در پی دارد. چنانکه بوعلی در قانون گفته است: 
«طمث معتدل در اندازه، کیفیت و زمان که بر عادت طبیعت بدن در هر ماه انجام میشود باعث صحت زن و پاکی بدن از هر ضرر کیفی و کمی میشود. از طرف دیگر طمث معتدل (قاعدگی طبیعی) مفید برای حفظ عفت زن و عدم افراط در میل جنسی او می باشد».
در طب سنتی اعتقاد بر این است که طبیعت بدن افراد به صورتهای مختلف مواد زاید بدنی را دفع میکند که از نمونه های دفع طبیعی بدن جریان عرق، جریان حیض، ادرار، منی و... میباشد که هرگونه اختلالی در این جریانات باعث مختل شدن اعمال و افعال طبیعی بدن و بیماری در فرد میشود. بنا به نظر حکما، خون حیض یکی از مهمترین راههای دفع مواد زاید بدنی در زنان است.
به منظور جلوگیری از بروز اختلال در قاعدگی و حفظ صحت زنانگی دستورات و توصیه های بسیاری بیان شده که بخشی از این دستورات با ذکر علت آنها در کتب طب سنتی مدون شده و بخشی دیگر توسط مادربزرگها و موسپیدان، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل گردیده است. 
به عنوان نمونه تقریبا در همه جای ایران بانوان بر این اعتقاد هستند که پرهیز از آب، خصوصاً پرهیز از استحمام در دوران قاعدگی، امری ضروری است. این باور در برخی مناطق ایران تا به آنجا پیش رفته که حتی از شستشوی دستها و پاها به طور غیرضروری در این دوران پرهیز میشود و البته پرهیز از آب سرد به مراتب با شدت بیشتری نسبت به آب گرم صورت میگیرد. 
با این فرضیه سعی شد تا در مورد این اعتقاد کهن، مستندات مکتوب در منابع طب سنتی ایران جمع آوری شود. بعد از بررسی متون اصلی طبی مثل قانون بوعلی سینا، ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الطبیه و خفی علایی سید اسماعیل جرجانی، خلاصه الحکمه و معالجات عقیلی خراسانی، هدایه المتعلمین فی الطب ابوالحسن بخاری، حفظ الصحة ناصری، المنصوری فی الطب رازی، اکسیر اعظم ناظم جهان خان، طب اکبری و میزان الطب حکیم ارزانی و.... دیده شد که در هیچ یک از این منابع صراحتاً به این موضوع اشاره نشده است.
از این رو به جمعآوری شواهد دیگر در مورد این قضیه پرداخته شد. زنان معتقدند که استفاده از آب در دورۀ قاعدگی، چه به صورت موضعی و چه به شکل استحمام، باعث جذب آب از طریق رحم شده (اصطلاح آب کشیدن) و فرد را مستعد عفونت به ویژه عفونتهای رحمی میسازد. از طرفی استفاده از آب سرد در این دوران بیشتر از ایام پاکی بدن را تحت تأثیر قرار داده و استحمام، به ویژه در روزهای اولیه قاعدگی، باعث افزایش میزان خونریزی میشود. 
بعد از بررسی در کتب طب سنتی و مراجعه به تدابیر استحمام نکات زیر به دست آمد:
هوای حمام گرمکننده وآب حمام مرطوبکننده بدن دانسته شده است و حمام بالذات سرد است و توقف بسیار در حمام را مضر دانستهاند که برخی از مضرات آن عبارتند از:

1.تحلیل زیاد
2.ریزش فضولات به اعضای ضعیف و سست شدن آنها 
3.ضرر به اعصاب
4.تحلیل حرارت غریزیه 
5.کاهش اشتها به غذا
6.کاهش میل جنسی 
7.تضعیف قلب 
8.تحریك مواد ساكن و مهیا نمودن جهت عفونت 

در ضمن حمام رفتن برای برخی از افراد مضر است. از جمله این افراد کسانی هستند که در اعضاء باطنی خود دچار تورم هستند.
با توجه به مطالب بالا به نظر میرسد توقف در حمام، با تحریک مواد ساکن بدنی، باعث افزایش استعداد عفونت در فرد میشود و از آنجایی که احتمالا رحم در طی قاعدگی، متورم، پرخون و حتی دردناک میباشد، عضو ضعیفی به حساب میآید و حمام رفتن در این دوران، باعث جذب فضولات بدنی به سمت آن شده و استعداد عفونت در بدن و خصوصاً خود رحم را بالا میبرد.
از طرفی حمام با تحلیل حرارت غریزی باعث سرد شدن بدن گشته و فرد را در معرض ابتلا به بیماریهای مختلف قرار میدهد که شاید مسبب افزایش میزان خونریزی قاعدگی باشد. نکته مهمتر اینکه این کار باعث کاهش میل جنسی شده و به این ترتیب یکی از راههای اصلی درمان بیماریهای رحمی که همان آمیزش صحیح است، دچار اختلال خواهد شد و خود، بیماریهایی را به دنبال خواهد داشت.
از طرف دیگر به نظر میرسد فرد در این دوران دارای نوعی ورم در رحم (اعضاء داخلی) باشد که بر طبق متون طب سنتی جزو موارد منع کاربرد استحمام به حساب میآید.
همچنین برخی از درمانگران محلی معتقدند که استفاده از آب در طی قاعدگی به صورت طهارت و یا استحمام، موجب جذب رطوبت توسط رحم شده (چرا که دهانه رحم در این دوران باز است) و این کار سیلان رطوبت از رحم را افزایش داده و شاید یکی از عوامل مهم ایجاد کیستهای تخمدانی و تودههای رحمی باشد.
این نظریه هم با توجه به مرطّب بودن آب و افزایش استعداد رحم برای جذب رطوبت به دلیل باز بودن دهانه آن در طی قاعدگی، قابل توجیه است چرا که افزایش رطوبت در یک موضع باعث افزایش سردی به طور عرضی در آن موضع شده و قابلیت ابتلا به اورام سرد را افزایش میدهد.
نکته قابل توجه این که خداوند این دوره را برای زنان دوره اذیت و آزار دانسته و به صراحت در قرآن مجید به آن اشاره کرده است و نماز و طهارت در طی قاعدگی را برای زنان واجب ندانسته است و از آنجا که دستورات دینی همه جانبه بوده و همزمان به سلامت جسم و روان فرد اهمیت داده میشود، به نظر میرسد استفاده از آب در این دوران نه تنها واجب نبوده بلکه برای بدن زنان بیضرر هم نمی باشد.
بدین ترتیب از مطالب بالا چنین برمی آید که این عادت مرسوم در بین بانوان، اگر چه مرجع صریح علمی ندارد، ولیکن بحث و بررسی و پژوهشهای بیشتری را در تطبیق با مبانی طب قدیم و طب جدید طلب مینماید. چرا که در صورت اثبات فرضیات ارائه شده در مورد قاعدگی، با کاربرد وسیع این توصیه های بسیار ساده اما در عین حال مهم و اثرگذار، میتوان قدم بزرگی را در بهبود وضعیت بهداشت و درمان دختران و مادران کشورمان برداشت. از طرفی با عنایت به انجام این دستورات ساده و ممکن، از بار هزینه های درمانی در بین میلیونها زن ایرانی کاسته میشود که خود، عامل کاهش هزینههای سربار اقتصادی خانواده ها و جامعه ایرانی و کشور عزیزمان خواهد بود. 
در خاتمه به نظر میرسد جلوگیری از متروک شدن این عادات در جامعه، امری ضروری و غیر قابل انکار است که لازم است پژوهشگران ضمن توجه و پژوهش هرچه بیشتر در این دانش و پالایش عادات صحیح و تفسیر آن با مبانی علمی و منطقی، در اشاعه هرچه بیشتر این دانش مردمی اهتمام ورزند. 

منابع:

1-قانون فی الطب، ابوعلی سینا، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، لبنان، جلد سوم، 2005.
2-ذخیره خوارزمشاهی، سید اسماعیل جرجانی، بنیاد فرهنگ ایران.
3-الاغراض الطبیه، سید اسماعیل جرجانی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، چاپ اول، 1384.
4-خلاصه الحکمه، ، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ اول، 1385.
5-معالجات، محمد حسین عقیلی خراسانی شیرازی، مؤسسه تاریخ پزشکی طب اسلامی و مکمل، چاپ دوم، تهران، 1387.
6-المنصوری فی الطب، محمد بن زکریای رازی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، چاپ اول، 1387.
7-اکسیر اعظم، محمد اعظم خان چشتی، مؤسسه تاریخ پزشکی طب اسلامی و مکمل، چاپ دوم، تهران، 1387.
8-میزان الطب، محمداکبر ارزانی، مؤسسه فرهنگی سما، قم، چاپ اول،1380.
9-طب اکبری، محمداکبر ارزانی، انتشارات جلالالدین، قم، چاپ اول، 1387.
10 تشریح بدن انسان (تشریح منصوری) منصور بن محمد بن احمد شیرازی، تهران، 1383.
11 گنجینه بهارستان، مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی، پزشکی 1، 1386.
12-گنجینه بهارستان، مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی، پزشکی 2، 1386.
13- Jonathan S,Berek. NovaKGynekology.13 th ed. lippincott Williams and Wilkins.2002
 

نظرات شما عزیزان: